لیله الرغائب” که برخی آن را شب برآوره شدن آرزوهای بلند، شب بردن ثواب بسیار، معرفی کرده اند اولین شب جمعه ماه رجب است. اما علت نامگذاری اولین شب جمعه ماه رجب، روایتی است که در برخی از کتب دعا و حدیث از پیامبر اکرم ص نقل شده است انجام اعمال لیله الرغائب در بین عوام اهل سنت و شیعه رواج دارد. و در سال های اخیر، نیز در رسانه ها تحت عنوان شب آرزوها بدان پرداخته می شود. این حدیث را از دو جنبه سند و متن می توان مورد بررسی قرار داد:
بررسی سند حدیث:
اصل این حدیث در منابع روایی اهل سنت است و در کتاب های دعائی شیعه نیز از این طریق وارد شده است. اولین بار این حدیث توسط سید بن طاووس در اقبال الاعمال آورده شده است بسیاری از محدثین و فقهای شیعه، این روایت را ضعیف و غیر قابل اعتماد دانسته اند و حتی برخی آن را جعلی شمرده اند.
علامه مجلسی در زاد المعاد در اعمال ماه رجب می نویسد:
«و قد ذکروا فی کتب الأدعیه صلاه خاصه لکل لیله من هذا الشهر، و حیث لم أجد لها سندا معتبرا لم أحب أن أوردها، و حیث کانت مشهوره جدا فقد أوردتها علی سبیل الإجمال»( زاد المعاد،ص۴۰)
«در کتب ادعیه برای هر شب از ماه رجب نماز مخصوصی را ذکر کرده اند و چون سند معتبری ندارد دوست ندارم آنها را ذکر کنم اما به جهت آن که جدا مشهور است اجمالا آنها را ذکر می کنم.»
همچنین بعد از اینکه اجمالا نماز هر شب ماه رجب را بیان می کند می گوید:
«و ذکر لکل من هذه الصلوات ثواب کثیر لم نذکره بناء علی عدم الاعتماد علی السند، …… و بعضها الطویل منها و التی تقع بین صلاتی المغرب و العشاء و یجب أن تقع بعد دخول وقت العشاء لا یخلو أداؤها من إشکال، و لهذا لم نورد فی هذه الرساله صلاه لیله الرغائب المشهوره مع أنها منقوله عن طرق العامه”(همان ص 42)
«برای هر یک از این نمازها ثواب فراوانی بیان شده که به دلیل غیر قابل اعتماد بودن سند از ذکر آنها خود داری می کنم، و بعضی از نمازهای ذکر شده طولانی است و باید بین نماز مغرب و عشا خوانده شود و ناچار بعد از داخل شدن وقت نماز عشا خوانده می شود و این خالی از اشکال نیست، به این جهت و به دلیل عامی بودن سند، نماز لیله الرغائب را در این رساله ذکر نکردم.»
علامه محمد تقی شوشتری نیز این حدیث را به دلیل اینکه اهل سنت آن را نقل کرده اند، غیر معتبر و غیر قابل اعتماد می داند (النجعه فی شرح اللمعه، ج ۳، ص: ۱۰۳٫)
آیت الله فاضل لنکرانی در جواب سؤال از مستحب بودن نماز رغائب در اولین شب جمعه از ماه رجب و روزه روز پنج شنبه قبل از آن می گوید:
فضیلت لیله الرغائب و روزه روز پنج شنبه قبل از آن را علامه مجلسی در اجازه علامه به بنی زهره و از کتاب اقبال روایت کرده است که در اعتبار هر دو روایت تأمل و اشکال است و لذا حکم به استحباب نماز لیله الرغائب و روزه روز قبل از آن مشکل است (جامع المسائل،ج۲، ص۱۷۲)
ابن اجوزی بعد از نقل حیث با متنی مانند متن اقبال و ابن طاووس(ره) می گوید:
“هذا حدیث موضوع علی رسول الله صلی الله علیه وسلم، و قد اتهموا به ابن جهیم و نسبوه إلی الکذب، وسمعت شیخنا عبد الوهاب الحافظ یقول: رجاله مجهولون، وقد فتشت علیهم جمیع الکتب فما وجدتهم.” قال المصنف: قلت: ولقد أبدع من وضعها.” (الموضوعات لابن الجوزی،ج۲،ص۱۲۶)
«این حدیث به نام رسول خدا جعل شده است و ابن جهیم متهم به این جعل است که او را درغگو می دانند، و من از شیخمان عبد الوهاب الحافظ شنیدم می گفت: تمامی رجال این حدیث از مجاهیل هستند و من تمامی کتب را جستجو کردم و نامی از آنان نیاقتم. ابن جوزی می گوید: واضع این حدیث از بدعت گذاران است.»
ابن اثیر (متوفی۶۰۶ ه- ق ) نیز حدیث را جعلی می داند ( جامع الاصول، ج۶، ص۱۵۴، ح۴۲۶۸)
الامام نووی (متوفی ۶۷۶ ه- ق ) می گوید: ” إِنَّهَا بِدْعَهٌ مُنْکَرَهٌ مِنَ الْبِدَعِ الَّتِی هِیَ ضَلَالَهٌ وَ جَهَالَهٌ وَ فِیهَا مُنْکَرَاتٌ ظَاهِرَهٌ وَ قَدْ صَنَّفَ جَمَاعَهٌ مِنَ الْأَئِمَّهِ مُصَنَّفَاتٍ نَفِیسَهً فِی تَقْبِیحِهَا وَ تَضْلِیلِ مُصَلِّیهَا وَمُبْتَدِعِهَا وَ دَلَائِلِ قبحها و بطلانها و تضلل فَاعِلِهَا أَکْثَرَ مِنْ أَنْ تُحْصَرَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.” (شرح صحیح مسلم، ج۸، ص۲۰)
نماز لیله الرغائب بدعتی است زشت و ناپسند، بدعتی که نتیجه آن، گمراهی و جهالت است و در آن امور غیرمشروع و ناپسند روشن و واضحی است، و گروهی از بزرگان علم حدیث کتابهای بسیاری در تقبیح و در گمراهی بودن کسی که این نماز را می خواند و کسی که آن را جعل کرده و این بدعت را گذاشته و در دلائل زشتی و بطلان این بدعت و گمراهی کسی که آن را انجام می دهد، نوشته اند.
این تعابیر از بزرگان حدیث شیعه و سنی در رد این حدیث، حکم به معتبر بودن حدیث لیله الرغائب را با مشکل مواجه می کند. و آن را از وثاقت خارج می کند.
بررسی متن حدیث:
متن حدیث در اقبال و روایت ابن الجوزی تقریبا همانند است. ابن طاووس (ره) در اعمال ماه رجب از قول رسوخدا (ص) چنین نقل می کند:
” لا تغفلوا عن أوّل لیله جمعه منه، فإنّها لیله تسمّیها الملائکه لیله الرغائب، و ذلک انّه إذا مضی ثلث اللیل لم یبق ملک فی السماوات و الأرض الّا یجتمعون فی الکعبه و حوالیها، و یطّلع اللّه علیهم اطلاعه فیقول لهم: یا ملائکتی سلونی ما شئتم، فیقولون: ربنا حاجتنا إلیک ان تغفر لصوّام رجب، فیقول اللّه تبارک و تعالی: قد فعلت ذلک. ثم قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ما من أحد صام یوم الخمیس أوّل خمیس من رجب ثم یصلّی بین العشاء و العتمه اثنتی عشره رکعه، یفصل بین کلّ رکعتین بتسلیمه……. ثم قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: و الذی نفسی بیده لا یصلّی عبد أو أمه هذه الصلاه إلّا غفر اللّه له جمیع ذنوبه، و لو کانت ذنوبه مثل زبد البحر و عدد الرّمل و وزن الجبال و عدد اوراق الأشجار، و یشفع یوم القیامه فی سبعمائه من أهل بیته ممّن قد استوجب النار” (اقبال الأعمال،ج۲،ص۱۵۳)
«رسول خدا (ص) فرمودند: از اولین شب جمعه در ماه رجب غافل نشوید. زیرا شبی است که فرشتگان آن را «لیله الرغائب» می نامند. این نامگذاری به این جهت است که هنگامی که یک سوم از شب گذشت هیچ فرشته ای در آسمان ها و زمین نمی ماند مگر این که در کعبه و اطراف آن جمع می شوند. و خداوند ناگهان بر آنان وارد شده و می فرماید: ای فرشتگانم هر چه می خواهید از من درخواست کنید. فرشتگان عرض می کنند: حاجت ما این است که از روزه داران رجب درگذری. خداوند می فرماید: این کار را انجام دادم.
سپس رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: کسی که روز پنجشنبه اول رجب را روزه گرفته و سپس بین نماز مغرب و عشا دوازده رکعت نماز بجا آورده هر دو رکعت به یک سلام و … سپس رسول خدا فرمودند: قسم به کسی که جانم در دست اوست، هیچ مرد وزنی این نماز را بجا نمی آورد، مگر این که خداوند گناهان او را می بخشد حتی اگر گناهان او مثل کف روی دریا و به عدد شنها و به وزن کوهها و به عدد برگهای درختان باشد، و روز قیامت هفتصد نفر از خویشان خود را که همگی سزاوار آتش باشند شفاعت می کند.»
با دقت در متن حدیث برخی موارد اشکال را می توان برشمرد:
1- این بخش از حدیث (و یطّلع اللّه علیهم اطلاعه فیقول لهم…”و خداوند ناگهان بر آنان وارد شده و می فرماید …)
تصوری مادی را از خداوند و ملائکه به مخاطب القا می کند که ملائکه در کعبه و اطراف آن جمع می شوند و سپس خدا وارد جمع آن ها شده و با آن ها شروع به صحبت می کند. گرچه در قرآن مواردی داریم که بین خداوند و ملائکه سخنانی رد و بدل شده مانند (اذ قال ربک للملائکه. .. قالوا اتجعل فیها من یفسد فیها) یا آیاتی که در مورد آمدن خدا و ملائکه است (و جاء ربک و الملائکه صفا صفا) ولی این آیات با در نظر گرفتن قرائن دیگر، حمل بر معانی تکوینی دارد مثلا در جاء ربک و الملائکه... گفته می شود که مراد جاء امر ربک است. ولی متن حدیث لیله الرغائب قابل حمل بر این وجوه نیست.
2- بخش دیگری از حدیث که به غفران گناهان و. .. اشاره می شود این بخش است که: هیچ مرد وزنی این نماز را بجا نمی آورد، مگر این که خداوند گناهان او را می بخشد حتی اگر گناهان او مثل کف روی دریا و به عدد شنها و به وزن کوهها و به عدد برگهای درختان باشد، و روز قیامت هفتصد نفر از خویشان خود را که همگی سزاوار آتش باشند شفاعت می کند.
برخی این مقدار ثواب و آثار را برای اعمال این شب، غلو گونه دانسته اند که با آموزه های قرآنی و روایی در باب ایمان و عمل صالح و توبه و مغفرت و. .. منافات دارد. لکن این اشکال چندان نمی تواند مورد قبول باشد چون در موارد متعددی، اعمالی ذکر شده اند که دارای خیرات و برکات گسترده ای هستند. و این به حسب زمان و مکان عمل و همچنین محتوای عمل یا روح عمل است. بنابراین آثار اعمال شب لیله الرغائب را که در حدیث بدان اشاره شده است نمی توان دور از انتظار دانست. و تنها اشکالی که بر این حدیث است ضعف سندی آن و همچنین توصیفی تجسیم گونه از حضور خداوند در میان ملائکه است.
در مجموع می توان چنین نتیجه گیری کرد که شب لیله الرغائب و اعمالی که برای آن ذکر شده، سند معتبری ندارد. و در صورتی که کسی بخواهد به این اعمال بپردازد می تواند به قصد رجا این اعمال و عبادات را انجام دهد. گرچه ماه رجب به خودی خود دارای فضیلت است و انسان هر عملی را در این ماه مبارک انجام دهد از آثار مضاعفی برخوردار است. از طرفی شب جمعه نیز دارای فضیلت است و به عبادت در این شب سفارش شده است. و تلقیق شب جمعه با ماه رجب، فضیلت شبهای جمعه ماه رجب را دو چندان می کند.
https://hawzah.net/fa/Question/View/65386/%D9%85%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB-%D9%84%DB%8C%D9%84%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%BA%D8%A7%D8%A6%D8%A8
